دریای خزر: بزرگترین دریاچه جهان (بله، درست خواندید!)

جغرافیای دریای خزر

دریای خزر که در قلب منطقه خزر واقع شده است، در تقاطع قاره‌ها قرار دارد و با پنج کشور هم مرز است: قزاقستان در شمال شرقی، ترکمنستان از شرق، ایران از جنوب، آذربایجان در غرب و روسیه در شمال غربی.

دریای خزر با امتداد ۷۴۵ مایل (۱۲۰۰ کیلومتر) از شمال به جنوب و مساحت تقریباً ۱۴۳۲۰۰ مایل مربع (۳۷۱۰۰۰ کیلومتر مربع) عنوان بزرگترین آب داخلی جهان (world’s largest inland body of water) را به خود اختصاص داده است (آب‌های داخلی به آب‌هایی اطلاق می‌شود که در مرکز یک قاره یا کشور واقع شده و به دریاها و اقیانوس‌ها متصل نیستند، مانند رودخانه‌ها، دریاچه‌ها، تالاب‌ها و غیره. تفاوت اصلی آب‌های داخلی با دریاها و اقیانوس‌ها که به آن‌ها آب‌های سطحی نیز گفته می‌شود در این است که آب‌های داخلی معمولاً در محدوده‌ی زمینی یا قاره‌ای قرار دارند و به دریاها یا اقیانوس‌ها وصل نیستند – مترجم).

برای مقایسه، بد نیست بدانید که مساحت سطح آن تقریباً برابر با کشور ژاپن است.

حوضه دریای خزر که حوضه آبریز وسیعی را در بر می‌گیرد از رودخانه‌های متعددی تغذیه می‌شود که قابل توجه‌ترین آن‌ها، رودخانه ولگا (Volga River) است که به شمال خزر می‌ریزد. رودخانه‌های کوچکتر مانند رودخانه اورال (Ural River) نیز به جریان ورودی کمک می‌کنند و دریا را با ورودی‌های آب شیرین غنی می‌کنند.

تشکیل دریای خزر

شکل‌گیری دریای خزر در طول میلیون‌ها سال رخ داده است. برخلاف اقیانوس‌ها، این حجم از آب نتیجه حرکت صفحات تکتونیکی یا رانش قاره نیست. در عوض، از طریق ترکیبی از فعالیت‌های زمین‌ساختی، فرآیند‌های زمین‌شناسی و تغییرات آب و هوایی پدیدار شد.

در اواخر دوره کرتاسه (Cretaceous period)، حدود 6۰ تا 7۰ میلیون سال پیش، منطقه‌ای که اکنون دریای خزر را در بر می‌گیرد، بخشی از دریای باستانی تتیس (Tethys Sea)، اقیانوس وسیعی بود که اَبَرقاره‌های لوراسیا (Laurasia) و گندوانا (Gondwana) را از هم جدا می‌کرد.

با گذشت زمان، با جابجایی و برخورد صفحات تکتونیکی، دریای تتیس شروع به تکه تکه شدن و کوچک شدن کرد و حوضه‌ها و دریا‌های کوچکتری از جمله منطقه دریای خزر را به وجود آورد.

همگرایی تدریجی صفحات تکتونیکی اوراسیا (Eurasian) و عربی (Arabian) منجر به بالا آمدن رشته‌کوه‌هایی از جمله رشته‌کوه‌های قفقاز (Caucasus) در غرب و رشته‌کوه‌های البرز (Alborz) در جنوب آن شد. این رشته‌کوه‌ها به‌عنوان موانع طبیعی عمل می‌کردند و آب را به دام می‌انداختند و حوضه‌ای ایجاد می‌کردند که در نهایت به دریای خزر تبدیل شد.

در همان زمان، آب و هوای زمین در طول میلیون‌ها سال در نوسان بود و باعث شد دوره‌های یخبندان و گرم شدن کره زمین سطح دریا و الگو‌های بارش را تغییر دهند. در طول دوره‌های یخبندان، صفحات یخی بزرگی تشکیل می‌شدند که آب را محبوس می‌کردند و باعث کاهش سطح دریا‌های جهانی می‌شدند. این امر باعث شد تا حوضه خزر از اقیانوس‌ها قطع شود و حجم ورودی رودخانه‌ها کاهش یابد.

در طول دوره‌های گرم شدن بین یخبندان‌ها، ذوب شدن صفحات یخ و افزایش بارندگی منجر به بالا آمدن سطح دریا‌ها و ورود بیشتر آب شیرین از رودخانه‌ها شد. این نوسانات در سطح دریا و ورودی آب شیرین در طول زمان بر اندازه، عمق و شوری دریای خزر تأثیر گذاشت.

مشخصات توپوگرافی

آنچه دریای خزر را متمایز می‌کند تنها اندازه آن نیست، بلکه ویژگی‌های متمایز آن است. اگر این دریا را به سه بخش اصلی تقسیم کنید – دریای خزر شمالی، خزر میانی و جنوبی – یک توپوگرافی متنوع، خود را نشان می‌دهد.

• خزر شمالی که با اعماق کم مشخص می‌شود، به آرامی به سمت جنوب شیب دارد، جایی که با خزر میانی برخورد می‌کند.
• در وسط، دریا در مقایسه با شمال خزر عمیق‌تر می‌شود، با عمق متوسط حدود ۶۲۳ فوت (۱۹۰ متر) و حداکثر عمق بیش از ۳۲۸۰ فوت (۱۰۰۰ متر)، یا حدود دو سوم مایل (۱ کیلومتر).
• شیب ناگهانی بخش غربی به شدت با شیب ملایم بخش شرقی خزر در تضاد است.
• خزر جنوبی که در امتداد سواحل ایران قرار گرفته است، مناظر متفاوتی را به نمایش می‌گذارد. در اینجا، دریا با قله‌های بلند کوه‌های قفقاز برخورد می‌کند و قبل از فرو رفتن در آب‌های عمیق‌تر، یک دشت دریایی باریک ایجاد می‌کند.

خط ساحلی جنوبی دریای خزر مملو از شهر‌های ساحلی شمال ایران است که هر کدام جذابیت منحصر به فرد خود را دارند. از جمله برجسته‌ترین آن‌ها، بندر انزلی است که از اوایل قرن نوزدهم یک شهر بندری بزرگ در دریای خزر بوده است.

شوری غیر معمول

دریای خزر نیز به دلیل شوری غیرعادی در مقایسه با اقیانوس‌ها و دریا‌های معمولی منحصر به فرد است. در اصل، ویژگی‌های آب شیرین و آب شور را با‌هم نشان می‌دهد.

بر خلاف اکثر دریا‌ها که اتصالات باز به اقیانوس دارند و جریان جزر و مدی منظمی از آب شور را تجربه می‌کنند، دریای خزر تا حد زیادی محصور در خشکی است. این تبادل محدود با آب‌های اقیانوسی، ورود آب شور به حوزه خزر را محدود می‌کند.

از سوی دیگر، دریای خزر ورودی آب شیرین قابل توجهی از رودخانه‌های مختلف از جمله ولگا، اورال و کورا (Kura) دریافت می‌کند. این رودخانه‌ها آب شیرین را از رشته کوه‌های دوردست و دشت‌های وسیع حمل می‌کنند و شوری دریای خزر را رقیق می‌کنند. رودخانه ولگا، به ویژه، بزرگترین کمک‌کننده آب شیرین به خزر است که بخش عمده‌ای از ورودی آن را به خود اختصاص می‌دهد.

با وجود هجوم این آب شیرین، دریای خزر شوری پایینی را که مشخصه اکثر دریاچه‌های آب شیرین است، نشان نمی‌دهد.

در عوض، سطح شوری متوسطی را حفظ می‌کند که به طور متوسط حدود ۱۲ قسمت در هزار (ppt) است. این امر باعث می‌شود که آب دریای خزر شورتر از آب شیرین (با شوری معمولی 5 ppt) باشد، اما شوری کمتری نسبت به اقیانوس دارد که میانگین شوری آن 35 ppt است.

تنوع زیستی و اکولوژی

سطح شوری متوسط دریای خزر آن را به زیستگاه مناسبی برای گونه‌هایی تبدیل می‌کند که با شرایط آب لب‌شور (brackish water آبی که نه شور و نه شیرین است-م) سازگار شده‌اند.

در زیر سطح دریای خزر، مجموعه‌ای از گونه‌های ماهی از جمله ماهیان خاویاری خزری (Caspian sturgeon) وجود دارد که از قلیه آن خوراکی مورد علاقه‌ای به نام خاویار تولید می‌کند. از دیگر ساکنان آن می‌توان به فوک خزری (Caspian seal)، تنها پستاندار آبزی بومی این دریا، و مرغ دریایی (Caspian gull) و درنای خزری (Caspian tern) اشاره کرد که در کنار سواحل، پناهگاهی برای خود پیدا می‌کنند.

متأسفانه تنوع زیستی دریای خزر با تهدیدات متعددی از صید بی‌رویه گرفته تا تخریب زیستگاه مواجه است. بهره‌برداری از منابع انرژی مانند نفت و گاز طبیعی به نگرانی‌های زیست‌محیطی منجر شده است که بر حیات دریایی و اکوسیستم‌های ساحلی تأثیر می‌گذارد.

تلاش‌های حفاظتی به رهبری سازمان‌هایی مانند برنامه محیط‌زیست سازمان ملل متحد برای حفاظت از تعادل ظریف خزر و تضمین پایداری منابع آن برای نسل‌های آینده تلاش می‌کند.

پویایی ژئوپلیتیک (Geopolitical Dynamics)

مرز‌های ژئوپلیتیکی دریای خزر برای دهه‌ها محل مناقشه در میان کشور‌های ساحلی خزر (کشور‌های حاشیه دریا) بوده است: قزاقستان، ترکمنستان، ایران، آذربایجان و روسیه. اختلافات بر سر آب‌های سرزمینی و تعیین مناطق انحصاری اقتصادی ادامه دارد.

این پنج کشور، که هر کدام منافع و برنامه‌های خود را دارند، باید به طور منظم مذاکرات پیچیده‌ای را در مورد استخراج منابع، مرز‌های دریایی و حفاظت از محیط زیست در رابطه با بزرگترین آب داخلی جهان انجام دهند.

به عنوان مثال، قایق‌های گشتی ایرانی در جنوب خزر حرکت می‌کنند و حق حاکمیت ایران را بر سهم خود از دریا نشان می‌دهند، در حالی که روسیه حضور قدرتمندی در شمال خزر دارد. نیرو‌های دریایی هر پنج کشور، در این دریا و اطراف آن حضور دارند.

اهمیت اقتصادی

منطقه خزر به دلیل برخورداری از منابع طبیعی فراوان و موقعیت استراتژیک (موقعیت استراتژیک به معنای مکان یا موقعیتی است که به دلایل مختلف از جمله جغرافیایی، اقتصادی، نظامی یا سیاسی، اهمیت ویژه‌ای دارد. این مکان‌ها می‌توانند به عنوان نقطه‌های کلیدی برای کنترل، تأمین منافع و برنامه‌ریزی استراتژیک استفاده شوند – مترجم) از اهمیت اقتصادی زیادی برخوردار است. کشور‌هایی که در امتداد خط ساحلی دریای خزر قرار دارند، سرمایه‌گذاری زیادی برای جذب این منابع انرژی کرده‌اند و از دارایی‌های دریایی خود برای تقویت اقتصاد خود استفاده کرده‌اند.

بدنه آب، به دلیل ذخایر عظیم نفت و گاز طبیعی خود، به جذب شرکت‌های نفتی بین‌المللی و رشد صنعت انرژی پر رونق، شهرت دارد. در نتیجه، سکو‌های نفتی فراساحلی برای حفاری در افق منطقه پراکنده است.

دریای خزر همچنین از صنعت پررونق ماهیگیری حمایت می‌کند و معیشت جوامع ساحلی را فراهم می‌کند. به ویژه، ماهیگیری ماهیان خاویاری، برای قرن‌ها یک روش سنتی بوده است.

علاوه بر این، بدنه آب به عنوان یک شریان دریایی مهم برای تجارت و حمل و نقل عمل می‌کند، آسیای مرکزی را به بازار‌های جهانی متصل می‌کند و دسترسی به مسیر‌های کشتیرانی بین‌المللی را فراهم می‌کند. گردشگری ساحلی و صنایع آبزی‌پروری نیز برای رونق این منطقه مهم بوده است.

اقدامات مدیریتی پایدار و ابتکارات حفاظتی همچنان برای حفاظت از منابع ارزشمند خزر حیاتی خواهد بود. این امر احتمالاً نیازمند همکاری بی‌سابقه‌ای میان کشور‌های ساحلی دریای خزر و همچنین سهامداران بین‌المللی است.